ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 9، آذر 1402 ، شماره پی در پی 91

تبیین انطباق سفر انفسی سهراب سپهری با توالی زمانی و ساختار معنایی دفاتر شعری هشت ‌کتاب

صفحه (1 - 16)
سمیه اسدی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: شعر سهراب سپهری نمایانگر زوایای آشکار و پنهان اندیشه و شخصیت اوست و خط سیر اندیشگانی و هستی‌شناسی او را میتوان در هشت ‌کتاب دنبال کرد؛ بگونه ای که با پیگیری سیر تاریخی شکلگیری و بازشناخت ساختار معنایی هر یک از دفاتر هشتگانۀ این اثر، میتوان تصویری از گذار و سفر انفسی سهراب ترسیم کرد. از سوی دیگر واژه ها و تعابیر در شعر او حاملان اندیشه، فلسفه و تجربۀ عرفانی شاعر هستند و بر پایۀ همین ویژگی میتوان او را از شاعران حوزۀ شعر مفهومی نیز به حساب آورد.

روش مطالعه: پژوهش حاضر با روش توصیفی‌-‌تحلیلی و رویکرد کل‌نگر و معناشناسانه به تبیین انطباق سفر انفسی سهراب سپهری با ساختار معنایی و توالی زمانی دفاتر هشت ‌کتاب پرداخته است.

یافته ها: دفاتر هشت کتاب، با عناوین خاصی که خود شاعر بر آنها نهاده است، اطلاعات فراوانی را دربارۀ اندیشه و جهان‌بینی شاعر در بر‌‌ دارند که واکاوی آنها دریچه های روشنی را بر شناخت و تبیین هرچه بهتر نظام فکری و معرفتی سپهری میگشاید؛ چنانکه نه تنها با بررسی توالی شکلگیری دفاتر میتوان خط تکامل درونی شاعر را ترسیم و دنبال کرد، بلکه تشخیص و تشریح کانون معنایی هر یک از این دفاتر بعنوان اجزای یک کل منسجم، به فهم ساختار معنایی این اثر و نظام اندیشگانی شاعر کمک شایانی میکند.

نتیجه گیری: شعر سپهری علاوه بر داشتن مؤلفه های شعر مفهومی، شرح سفری انفسی است که در قالب مجموعه ای منسجم و پیوسته به روایت سیر تحول شاعر میپردازد. چنانکه دفتر نخست این مجموعه با بنمایۀ ظلمت و پوچی مطلق، تصویرگر دوزخ اندیشۀ شاعر، دفاتر دوم تا چهارم، با مایگان خواب، ذهن‌آگاهی و اندوه طربناک، روایتگر برزخِ اندیشۀ سهراب، و دفترهای پنج و شش و هفت با معانی کانونی بصیرت، هیچ‌اندیشی و روشنگری، بیانگر بهشت اندیشۀ شاعر هستند که در نهایت در دفتر هشتم به فرجام رستگارانه ای مینجامد و شاعر در مقام مشاهده و حضور قرار میگیرد.

کلمات کلیدی
سهراب سپهری , هشت ‌کتاب , ساختار معنایی , سیر انفسی , توالی زمانی.

• قرآن کریم
• اسماعیلی، رضا. (1384). «درآمدی بر شعر مفهومی و مؤلفه های آن»، نشریۀ شعر، شمارۀ 44، صص 32- 38.
• انصاری، خواجه عبدالله. (1383). منازل‌السائرین و علل‌المقامات، به کوشش محمدعمار مفید، تهران: مولی. ص 57.
• بندهشن هندی (متنی به زبان پارسی میانه). (1368). تصحیح و ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. ص 75.
• پیرسون، کارول اس. (1400). بیداری قهرمان درون (دوازده کهن‌الگوی یاریگر برای یافتن خویشتن و دگرگونی جهان درون)، ترجمۀ فرناز فرود، تهران: کلک آزادگان. ص 339.
• تقوی فردود، زهرا. (1393). «نقد مضمونی هشت کتاب در دایرۀ خلأ درونی روح، نقطۀ عروج سپهری از پدیدارشناسی تا عرفان»، نشریۀ مطالعات نقد ادبی، (36) 9، صص 147- 164.
• جلالی ‌کندری، سهیلا؛ مطیع، مهدی و سادات‌عاملی، نجمه. (1389). «مفهوم‌شناسی بصیرت توحیدی در نظام معنایی قرآن کریم با رویکردی بر تفاسیر عرفانی»، نشریۀ مطالعات قرآن و حدیث، (2) 3، صص 5- 25.
• حقوقی، محمد. (1372). سهراب سپهری، تهران: نگاه. ص 83.
• خاتمی ‌کاشانی، زهرا و قاری، محمدرضا. (1397). «معراج عرفانی در هشت کتاب سهراب سپهری بر اساس الگوی کمپبل»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، (56) 14، صص 89- 116.
• دشت‌‌بش، مرضیه و آهنچی، علی. (1396). «بررسی لایه های نحوی سبک و صدای شعر سهراب سپهری»، دوفصلنامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، (16) 8، صص 111- 134.
• سپهری، سهراب. (1381). هشت‌ کتاب، تهران: طهوری.
• سنجری، محمود. (1378). مکاشفۀ هشت (به تماشای شعر سهراب سپهری)، تهران: فرادید. ص 23.
• سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1388). التلویحات، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران. ص 110.
• شمیسا، سیروس. (1372). نگاهی به سپهری، تهران: مروارید. ص 150.
• کمبل، جوزف. (1389). قهرمان هزار ‌چهره، ترجمۀ شادی خسروپناه، مشهد: گل آفتاب. ص 40.
• گوهریان، سیدصادق. (1376). شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوّار. ص 309.
• لیمن، الیور. (1389)، تاریخ فلسفۀ اسلامی، ترجمۀ سیدحسین نصر، جلد اول، تهران: حکمت. ص 437.
• محمدپور، فهیمه. (1399). «بررسی تطبیقی رویکرد وجودگرایی در آثار و اندیشه سهراب سپهری»، فصلنامۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، (56) 14، صص 581- 601.
• ملاصدرا، صدرالدین محمد. (1366). تفسیر القرآن الحکیم، تحقیق محمد خواجوی، قم: بیدار. ص 587.
• نوربخش، منصور. (1376). به سراغ من اگر می‌آیید... (سیر اندیشۀ سهراب سپهری در آیینۀ اشعارش)، تهران: مروارید. صص 7- 34 و 59 و 60.
• هایدگر، مارتین. (1373). مابعدالطبیعه چیست؟، ترجمۀ مصطفی رحیمی، تهران: مروارید. ص 69.
• هایدگر، مارتین. (1381). شعر، زبان و اندیشۀ رهایی. ترجمۀ عباس منوچهری، تهران: مولی. صص 81 و 18.